sábado, 11 de febrero de 2017

DIDÁCTICA INTERCULTURAL





BREVE ANTOLOGÍA DE CUENTOS, POEMAS, ADIVINANZAS Y TRABALENGUAS  EN LENGUA AIMARA (Parte I)



KUYNTUNAKA (CUENTOS)


MAYA KUYNTU

WALLPAMP PUKUPUKUMPI

Mä pachax Apump Quyampix wali alwat sarañ amtapxatayna. Ukat jan kunjamats sartañ yatisax pä jamach´iruw urasjar sartayiritak jawst´asipxatayna.
-          Jumanakaw arumirjax janir willjta sartayapxitäta-, sasaw pukupukumpir wallpampirux sapxatayna.
Ukat pukupukux walpun
-          Nayaw nayaw sartayäma
Sas llunk´kattatayna, wallp atipirjamapanxa. Ukat Apux
Kawkiriy urasjar sartaychitan ukaw aka markan taqi jaqir sartayirinixa, khitiy kusa amuyt´iri, ukats q´apha kuna urasas uks yatchini, ukaw markan munatäni, sataynaw Apux siwa.
Ukat pukupukux wallpar atipä sas chika arumakiw “tixinki, tixinki, tixinki” sas sarantxatayn siwa. Jan urasäkipanx wali kulirataw Apux wasitat ikintawayxatayn siwa.
Ukat wallpax urasjarupiniw “qiqiriqï” sas art´xatayn siwa, Apu sartchi, warawaranak uñtanchi, urasapinitächi. (…)
  Pukupukux willjtakiw “tixinki, tixinki” sas tixinkxatayn siwa.
Ukat Apux Quyamp wallpar sawayatäna:
-          Jumaw aka markan alwat jaqinakar satayäta, jumaw aka mark irptxäta sas sawayxatayna.
Ukjat jichhakamaw wallpax jaqir sartayirïxi, siwa; ukjat wallpan kims aruritapx taqis yatxapxatayna, sakiw kuñtapxiri.

Bartola Payrumani, 60n marani..

TRADUCCIÓN:
EL GALLO Y EL PUKUPUKU
Una vez el Apu y la Qhuya (el Jefe y la Reina) decidieron ponerse en marcha bien temprano- dice- para lo cual llamaron a dos aves para que le despertaran a la hora precisa. Le dijeron al gallo y al pukupuku:
-          Uds. nos van a despertar mañana antes de que amanezca…
-          Yo-o, yo-o les despertaré,
Dijo el pukupuku-dicen- y e acurrucó al Apu por si el gallo pudiera ganar. El Apu añadió:
-          El que me despierte a la hora ése será el que se encargará de despertar a toda la gente en ese país. El que resulte buen pensador sabrá qué hora es con prontitud y ése será querido por todo el pueblo.
Más tarde el pukupuku, tratando de ganar al gallo, dijo “¡tixinki!, ¡tixinki!, ¡tixinki!” y se fue. Pero recién era la medianoche. El Apu, al sentirse molestado a deshora, volvió a dormirse malhumorado-dice.
El gallo, en cambio, a la hora exacta cantó, “qiqiriqï”. El Apu se levantó miró las estrellas y vio que era la hora exacta…
El pukupuku recién al clarear volvió a gritar: “¡tixinki!, ¡tixinki!”- diciendo, dicen.
Por eso el Apu y la Qhuya le dijeron al gallo:
-          Tú eres el que va a despertar a las gentes de madrugada en este país. Tú conducirás este pueblo.
Desde entonces es el gallo quien despierta a la gente- dice- y por eso todos nos hemos acostumbrado ya a los tres cantos del gallo. Así diciendo suelen contar.

Relata Bartola Payrumani, 60 años.


PAYA KUYNTU
CHUQUIL QAMIRI
Mä mamaw mä phuchanin siwa. Puchapax Wirnita satänwa, siwa. Uka mamax k´usa aljiritaynawa. Ukat sapüru, sapärma jaqinakax utapan macharapiritayna. Mä arumax mä piji waynaw utapar saratayn siwa. Walja qullq apnaqäna, ukats uka waynax quri lakan ukhamanwa, siwa.
Ukärmat uka waynax sapärm Wirnitan uka sarinin siwa. Arumanakakiw  waynax sarinin siwa. Wirnitaxa: “Kunats akast jan urunakast uñstaniripachasti”, sasax yatxatañ amtatayna, sakupat jilumpiw chinkatatayna, munatapax janiw amuyaskataynati.
Munatapan jan utapat awisañ munatax Wirnita uka jilut arktatayna, jilux saraskakitaynaw siwa; Wirnitaxa: “Akax wurlasiñ munpachïtu, kunjamrak ukham qamir waynast jaya ch´usawjan qamanisti” sasa amuyasitayna. Uka jilux mä jach´a warankaruw tukusxatayna. Wirnitax ukham uñjasax wal sustjasitayna.
Ukärma munatapa Wirnitan uk sararakikitaynawa; akham satayna: “Wirnita janiw axsarïtätï”, sataynawa.
Qhipürix Wirnita k´awñan qalltatayna; sapüruw k´awnirin siwa. Uka k´awnanakx mä jach´a wakullaruw imirïn siwa.
Mamapax utan, Wirnit misar sarkañapkamaxa, ratukiw uka wakullat palat qhuptatayna. Jupax wal sustjasitayna: “Kunjamatarak aka katar qallunakast akan utjpachasti, anchichaw jiwarayä”, sasaw umar wallxtayatayna. (…)
Paläsanx qalar tukutkamak jaqinakarux Wirnitax uñjxatayna. Yaqhipanakax aljkiri, yaqhipanakax alaskiri, yaqhipanakax saranaqkiri; ukatx utaparuw t´ijutayna; utapanx mamapax qalar tukuta, katar wawanakapax jiwarata, ukham uñjatayna.
Ukürut Wirnita sapak jichhurkam sarnaqaski, siwa. Jamiw khitis uka Chuqilqamiri markarux mantañ atipkiti, siwa. Mantañapaa: qalaruw tukuspa, siwa.
María T. Vargas Luna qillqt´i.
TRADUCCIÓN
LA RICA BERNITA
Una señora tenía una hija-dice. Su hija se llamaba Bernita-dice. Esa señora solía vender chicha. Por eso todos lo días, todas las noche, la gente iba a beber a su casa. Una noche había ido a su casa un joven apuesto-dice. Manejaba mucho dinero; además ese joven tenía diente de oro-dice.
A partir de esa noche ee joven iba a casa de Bernia cada noche-dice. Dice que el joven iba solamente de noche. La Bernita, “¿Por qué éste no aparece de día?” diciendo pensaba descubrirlo [ se puso a pensar cómo podría averiguarlo]- dice. Bernita se había comprado hilo. Esa noche Bernita había amarrado hilo en el saco de su amado y él no se había dado cuenta.
Al ver que su amado no le quería decir dónde vivía, le había perseguido por el hilo, y el hilo seguía yendo-dice. La Bernita, “Este debe querer burlarse de mi. ¿Cómo un joven rico va a vivir en un lugar desolado?” diciendo se había dado cuenta. Ese hilo se había terminado en un gran barranco. Bernita al ver eso se asustó mucho.
Esa noche su amado igual había ido done la Bernita; y le había dicho: “Bernita, no me vas a temer”, diciendo.
Al día siguiente Bernita había empezado a poner huevos; y dice que todos los días ponía huevos. Esos huevos  los guardaba en un gran cántaro de barro-dice. Su madre en la casa, mientras Bernita iba a la misa, rápidamente había destapado el cántaro. Se había asustado mucho: “¿Cómo habrá esas crías de serpiente [Katari*] aquí? ¡ Las voy a matar de inmediato!” diciendo, los había hecho hervir en agua (…).
En la plaza Bernita había visto a la gente convertida ya en piedra, algunos vendiendo, otro comprando, otros caminando. Luego había corrido a su casa: en su casa había visto a su madre convertida en piedra y sus hijos-víbora muertos.
A partir de ese día anda sola hasta nuestros días-dice. Nadie se atreve a entrar a ese pueblo llamado Chuqil Qamiri [“La Rica Chuqila*”]-dice. Si alguien entra, se puede convertir en piedra-dice.
Versión escrita y traducida por María T. Vargas.
KIMSA CUYNTU


PEDRO YUQALLANA SARNAQAWIPA


Pedro yuqallaxa taykapampi awkipampi Tarata markana utjasipxana. Sapa mara tunqunaka achuqayapxana. Pedro uka tunqunaka Tacna markaru aljañataki apiritayna. Maya uruxa, Tacna markana maya warmi: “jani kutt’xamti, akana manq’a aljaña yanapiskita”, sataynawa. Ukatxa, Pedro yuqallaxa: “ukhamaxa yanapiskamama”, sasawa sarakitayna. Ukatxa Tarata markanxa taykapa awkipa wali llakisipxatayna.

Maya uru, Pedro yuqalla walja qullqi jaqxatasisna, maya uta alasitayna, ukata Tarata markaru saratayna awkipa taykapa aptusiri. Ukatxa kimsapawa utjasipxatayna. Qhiparuxa, jach’a yatiqaña utaru mantatayna, taykapa awkipaxa wali k’uchikiwa  khusa qullaña yatiriptañkama yanapipxatayna. Jichhaxa, awkipa taykapa utana wali k’uchiki utjasisipkixa, Pedro wali jaqinaka qullaski, ukhamaraki walja qullqi jakxataski.

* Cuento proporcionado por el Prof. Alan Benito, Tacna.
*En este cuento no se han encontrado errores.

















BIBLIOGRAFÍA
·         MAMANI AGUILAR, Oscar. Enseñanza-Aprendizaje de la Lengua Aimara (Basada en la Fonética, Fonología y Morfología de la lengua Aimara).Puno.
·         MAMANI AGUILAR, Oscar (2014).  II Módulo de Aimara. Tacna.
·         LAYME, Félix (1992). Literatura aymara: antología. Editorial Hisbol. Bolivia.
·         BRAVO ARAYA , Karina  .BLOG “Viva la música”.Chile
·         CUSI QUISPE, Rosa. Revista estudiantil de la FECH – 2012, UNJBG-Tacna.