BREVE ANTOLOGÍA DE CUENTOS, POEMAS, ADIVINANZAS Y TRABALENGUAS EN LENGUA AIMARA (Parte I)
KUYNTUNAKA (CUENTOS)
MAYA KUYNTU
Mä pachax Apump Quyampix
wali alwat sarañ amtapxatayna. Ukat jan kunjamats sartañ yatisax pä jamach´iruw
urasjar sartayiritak jawst´asipxatayna.
-
Jumanakaw arumirjax janir willjta
sartayapxitäta-, sasaw pukupukumpir wallpampirux sapxatayna.
Ukat
pukupukux walpun
-
Nayaw nayaw sartayäma
Sas llunk´kattatayna,
wallp atipirjamapanxa. Ukat Apux
Kawkiriy urasjar
sartaychitan ukaw aka markan taqi jaqir sartayirinixa, khitiy kusa amuyt´iri,
ukats q´apha kuna urasas uks yatchini, ukaw markan munatäni, sataynaw Apux
siwa.
Ukat pukupukux wallpar
atipä sas chika arumakiw “tixinki, tixinki, tixinki” sas sarantxatayn siwa. Jan
urasäkipanx wali kulirataw Apux wasitat ikintawayxatayn siwa.
Ukat wallpax urasjarupiniw
“qiqiriqï” sas art´xatayn siwa, Apu sartchi, warawaranak uñtanchi,
urasapinitächi. (…)
Pukupukux willjtakiw “tixinki, tixinki” sas
tixinkxatayn siwa.
Ukat Apux Quyamp wallpar
sawayatäna:
-
Jumaw
aka markan alwat jaqinakar satayäta, jumaw aka mark irptxäta sas sawayxatayna.
Ukjat jichhakamaw wallpax jaqir sartayirïxi, siwa;
ukjat wallpan kims aruritapx taqis yatxapxatayna, sakiw kuñtapxiri.
Bartola
Payrumani, 60n marani..
TRADUCCIÓN:
EL GALLO Y EL PUKUPUKU
Una
vez el Apu y la Qhuya (el Jefe y la Reina) decidieron ponerse en marcha bien
temprano- dice- para lo cual llamaron a dos aves para que le despertaran a la
hora precisa. Le dijeron al gallo y al pukupuku:
-
Uds. nos van a
despertar mañana antes de que amanezca…
-
Yo-o, yo-o les
despertaré,
Dijo el pukupuku-dicen- y e acurrucó al Apu por si el
gallo pudiera ganar. El Apu añadió:
-
El que me despierte
a la hora ése será el que se encargará de despertar a toda la gente en ese
país. El que resulte buen pensador sabrá qué hora es con prontitud y ése será
querido por todo el pueblo.
Más tarde el pukupuku, tratando de ganar al gallo, dijo
“¡tixinki!, ¡tixinki!, ¡tixinki!” y se fue. Pero recién era la medianoche. El
Apu, al sentirse molestado a deshora, volvió a dormirse malhumorado-dice.
El gallo, en cambio, a la hora exacta cantó,
“qiqiriqï”. El Apu se levantó miró las estrellas y vio que era la hora exacta…
El pukupuku recién al clarear volvió a gritar:
“¡tixinki!, ¡tixinki!”- diciendo, dicen.
Por eso el Apu y la Qhuya le dijeron al gallo:
-
Tú eres el que va a
despertar a las gentes de madrugada en este país. Tú conducirás este pueblo.
Desde entonces es el gallo quien despierta a la gente-
dice- y por eso todos nos hemos acostumbrado ya a los tres cantos del gallo. Así
diciendo suelen contar.
Relata Bartola
Payrumani, 60 años.
PAYA KUYNTU
CHUQUIL
QAMIRI
Ukärmat uka waynax sapärm Wirnitan uka sarinin siwa.
Arumanakakiw waynax sarinin siwa.
Wirnitaxa: “Kunats akast jan urunakast uñstaniripachasti”, sasax yatxatañ
amtatayna, sakupat jilumpiw chinkatatayna, munatapax janiw amuyaskataynati.
Munatapan jan utapat awisañ munatax Wirnita uka jilut
arktatayna, jilux saraskakitaynaw siwa; Wirnitaxa: “Akax wurlasiñ munpachïtu,
kunjamrak ukham qamir waynast jaya ch´usawjan qamanisti” sasa amuyasitayna. Uka
jilux mä jach´a warankaruw tukusxatayna. Wirnitax ukham uñjasax wal
sustjasitayna.
Ukärma munatapa Wirnitan uk sararakikitaynawa; akham
satayna: “Wirnita janiw axsarïtätï”, sataynawa.
Qhipürix Wirnita k´awñan qalltatayna; sapüruw
k´awnirin siwa. Uka k´awnanakx mä jach´a wakullaruw imirïn siwa.
Mamapax utan, Wirnit misar sarkañapkamaxa, ratukiw uka
wakullat palat qhuptatayna. Jupax wal sustjasitayna: “Kunjamatarak aka katar
qallunakast akan utjpachasti, anchichaw jiwarayä”, sasaw umar wallxtayatayna.
(…)
Paläsanx qalar tukutkamak jaqinakarux Wirnitax
uñjxatayna. Yaqhipanakax aljkiri, yaqhipanakax alaskiri, yaqhipanakax
saranaqkiri; ukatx utaparuw t´ijutayna; utapanx mamapax qalar tukuta, katar
wawanakapax jiwarata, ukham uñjatayna.
Ukürut Wirnita sapak jichhurkam sarnaqaski, siwa.
Jamiw khitis uka Chuqilqamiri markarux mantañ atipkiti, siwa. Mantañapaa:
qalaruw tukuspa, siwa.
María
T. Vargas Luna qillqt´i.
TRADUCCIÓN
Una señora tenía una hija-dice. Su hija se llamaba
Bernita-dice. Esa señora solía vender chicha. Por eso todos lo días, todas las
noche, la gente iba a beber a su casa. Una noche había ido a su casa un joven
apuesto-dice. Manejaba mucho dinero; además ese joven tenía diente de oro-dice.
Al ver que su amado no le quería decir dónde vivía, le
había perseguido por el hilo, y el hilo seguía yendo-dice. La Bernita, “Este
debe querer burlarse de mi. ¿Cómo un joven rico va a vivir en un lugar
desolado?” diciendo se había dado cuenta. Ese hilo se había terminado en un
gran barranco. Bernita al ver eso se asustó mucho.
Esa noche su amado igual había ido done la Bernita; y
le había dicho: “Bernita, no me vas a temer”, diciendo.
Al día siguiente Bernita había empezado a poner huevos;
y dice que todos los días ponía huevos. Esos huevos los guardaba en un gran cántaro de
barro-dice. Su madre en la casa, mientras Bernita iba a la misa, rápidamente
había destapado el cántaro. Se había asustado mucho: “¿Cómo habrá esas crías de
serpiente [Katari*] aquí? ¡ Las voy a matar de inmediato!” diciendo, los había
hecho hervir en agua (…).
En la plaza Bernita había visto a la gente convertida
ya en piedra, algunos vendiendo, otro comprando, otros caminando. Luego había
corrido a su casa: en su casa había visto a su madre convertida en piedra y sus
hijos-víbora muertos.
A partir de ese día anda sola hasta nuestros días-dice.
Nadie se atreve a entrar a ese pueblo llamado Chuqil Qamiri [“La Rica
Chuqila*”]-dice. Si alguien entra, se puede convertir en piedra-dice.
Versión escrita y traducida por María T. Vargas.
KIMSA
CUYNTU
PEDRO YUQALLANA SARNAQAWIPA
Maya uru, Pedro yuqalla walja qullqi jaqxatasisna,
maya uta alasitayna, ukata Tarata markaru saratayna awkipa taykapa aptusiri.
Ukatxa kimsapawa utjasipxatayna. Qhiparuxa, jach’a yatiqaña utaru mantatayna,
taykapa awkipaxa wali k’uchikiwa khusa
qullaña yatiriptañkama yanapipxatayna. Jichhaxa, awkipa taykapa utana wali
k’uchiki utjasisipkixa, Pedro wali jaqinaka qullaski, ukhamaraki walja qullqi
jakxataski.
*
Cuento proporcionado por el Prof. Alan Benito, Tacna.
*En
este cuento no se han encontrado errores.
|
|
BIBLIOGRAFÍA
·
MAMANI AGUILAR,
Oscar. Enseñanza-Aprendizaje de la Lengua Aimara (Basada en la Fonética,
Fonología y Morfología de la lengua Aimara).Puno.
·
MAMANI AGUILAR,
Oscar (2014). II Módulo de Aimara.
Tacna.
·
LAYME, Félix
(1992). Literatura aymara: antología. Editorial Hisbol. Bolivia.
·
BRAVO ARAYA , Karina .BLOG “Viva la música”.Chile
·
CUSI QUISPE, Rosa. Revista estudiantil de
la FECH – 2012, UNJBG-Tacna.

